Ingezonden blog, gepubliceerd op de website ‘Ruimtevolk’

Flashmob-planning: het uitproberen waard? Dat vraagt Tim Strikers zich af naar aanleiding van de stormachtige ontwikkelingen rond het plan om een 2.000 meter hoge berg te laten verrijzen in ons vlakke landje. Het lijkt in elk geval een manier om de netwerkkracht in onze samenleving optimaal te benutten.

“Ik wil een berg. In Nederland. Om tegenop te kunnen fietsen en vanaf te kunnen skiën.” Met woorden van die strekking luidde journalist Thijs Zonneveld een opmerkelijk experiment in. Zijn oproep ontlokte een groot aantal reacties. Van ondernemers, adviseurs, sportbonden, investeerders en enthousiastelingen. Onder de slogan ‘Die berg komt er’ werkt een almaar uitdijende groep inmiddels al zo’n vier maanden samen. De massale adoptie door min of meer gelijkgestemden en de snelle evolutie van het idee zijn opmerkelijk. Gaan we dit in de toekomst vaker zien? En zo ja: hebben we er dan iets aan? Past deze opmerkelijke werkvorm in de toolbox van Het Nieuwe Werken in planningland?

Boardrooms, vergaderzalen en de beruchte achterkamertjes zijn hier vervangen door social media en journalistieke podia. Deze werken als superkatalysator én belangrijke informatie-infrastructuur. Het idee ontwikkelt zich op tal van plekken tegelijkertijd en er is geen ballotage: iedereen mag meedoen. Het tempo van de ideeënproductie is ongekend en schreeuwt om kanaliseren, zodat de informatiestroom aan waarde wint en niet vluchtig blijft.

Als planoloog neem ik met veel enthousiasme deel aan dit proces. En los van de razend ingewikkelde vraag wat ik vakinhoudelijk van de berg moet vinden, vraag ik me vooral ook af: wat gebeurt hier? De term die bij me opkomt om het in ieder geval aan mezelf te verklaren: ‘flashmob-planning’. Een klein initiatief dat, door een onvoorspelbaar mechanisme aangewakkerd, spontaan uitgroeit tot iets groots. De ultieme bottom-up planning, zou je kunnen zeggen.

Is dit het begin van een patroon, gaan we dit in de toekomst vaker zien? En stel dat dat zo is: hebben we er dan iets aan, aan flashmob-planning? Past dit in de toolbox van Het Nieuwe Werken in planningland? Het klinkt ergens wel logisch: netwerken lijken immers een steeds belangrijker rol te spelen in de collectieve keuzen die we maken. En zou planning niet het collectieve keuzeproces bij uitstek moeten zijn? Een fascinerende gedachte, zonder meteen te willen pleiten voor een liberale planningdoctrine in extremis.

Decentraal wat kan
De overheid heeft de afslag naar flashmob-planning natuurlijk al genomen, al zal ze het niet zo extreem bedoeld hebben. Centraal wat moet, decentraal wat kan is een inmiddels vertrouwd credo. Alleen de ‘planninghardware’ (beleids- en beslisstructuren, juridisch instrumentarium) is in essentie niet gewijzigd. Decentralisatie betekende in de ruimtelijke planningpraktijk vaak vooral dat lagere overheden bevoegd werden om het voorheen aan Rijk en provincie voorbehouden spelletje ‘verdeel en heers’ te gaan spelen. Ieder op z’n eigen speelbord, zonder zich teveel van de buren aan te trekken.

Los van wat er allemaal goed is gegaan; ingehaald door de crisis worden we nu genadeloos geconfronteerd met de negatieve excessen van decentrale planning. Deze manifesteren zich met name op de vastgoedmarkt. In bijna alle categorieën is er teveel van hetzelfde, teveel van teveel. Vastgoedplanning naar behoefte is lange tijd uit het oog verloren. Er is daardoor veel kapitaal ineffectief aangewend en dat is zonde, deze weeffout verdient aandacht. Planning diende immers toch ook om beschikbare middelen efficiënt en enigszins rechtvaardig te spreiden?

Maar zijn deze excessen nu allemaal aan decentrale planning te wijten, moeten we daar dan maar mee stoppen? Dat zou een te makkelijke conclusie zijn. Geld leek jarenlang oneindig beschikbaar en moest rollen. En waar rolde het nou sneller en beter dan in vastgoed? Pragmatisme, zo niet opportunisme vierden hoogtij en we deelden allemaal graag in de geforceerd opgerekte weelde. Je zou kunnen stellen dat de samenloop van decentraal plannen en de kredietbubble een ongelukkige cocktail is geweest, die ons nu een flinke kater bezorgt. Een ‘accident waiting to happen’.

Netwerk benutten
Maar gedane zaken nemen geen keer. We moeten verder en zullen deels nog moeten uitvinden hóe. Centraal gestuurde planning dan maar weer? Het huidige kabinet lijkt daar in ieder geval niet veel voor te voelen, integendeel. En zou  je het moeten willen? Onze huidige samenleving is nu eenmaal een netwerksamenleving. Dit netwerk is onze kracht; die moeten we benutten. Centrale planning lijkt daarvoor niet de beste voorwaarde, behalve dan bij het scheppen en bewaken van de randvoorwaarden voor een florerend netwerk. Zoals een ruimtelijk-economisch speelveld, dat voldoende ruimte voor marktwerking biedt. Maar blijkbaar ook niet te veel ruimte, zoals de afgelopen jaren is geboden. Want dat kan, zo zien we nu bijvoorbeeld bij de kantorenmarkt, leiden tot schaarste aan schaarste en het vastlopen van het marktmechanisme.

‘Loslaten, maar met mate’, dus? Is flashmob-planning dan misschien een begaanbare weg voor hetgeen we besluiten los te laten? Waarom niet? Flashmob-planning heeft – zo lijkt me – als natuurlijke eigenschap dat het alleen voldragen initiatieven kan voortbrengen, gebaseerd op een collectief besef van een reële behoefte. Is dit besef onvoldoende aanwezig, dan zal het initiatief vroeg of laat onvermijdelijk in schoonheid sterven en uitgaan als een nachtkaarsje.

Zou het niet een prima lakmoesproef zijn om een initiatief zichzelf op legitimiteit te laten toetsen? Het lijkt me het uitproberen meer dan waard. Bovendien, met flashmob-planning kun je – zo op het eerste gezicht – de netwerkkracht die in onze hedendaagse samenleving besloten ligt, maximaal benutten. Initiatieven voor  Flashmob-planning zijn in die visie misschien wel effectieve innovatieplatforms. Dat laatste begint zich in het experimentele project ‘Die berg komt er’ in ieder geval al aardig te bewijzen.